Ακάρεα οικιακής σκόνης

Τα ακάρεα αποτελούν μια ευρέως διαδεδομένη ομάδα εντόμων (αρθροπόδων) τα οποία απαντώνται σε μεγάλο αριθμό μικροπεριβαλλόντων. Η οικογένεια των Pyroglyphidae απαρτίζεται κυρίως από «ακάρεα φωλεών» τα οποία συμβιούν με πουλιά και θηλαστικά. Τα ακάρεα της οικογενείας αυτής που απαντώνται εντός των κατοικιών ονομάζονται «ακάρεα της οικιακής σκόνης» (house dust mites).

Η ανάλυση δειγμάτων σκόνης από σπίτια στις Ηνωμένες Πολιτείες, την Ευρώπη και από άλλες χώρες έδειξε ότι τα ακάρεα Dermatophagoides pteronyssinus, Dermatophagoides farinae και Euroglyphus maynei αποτελούν το 90-100% του πληθυσμού των ακάρεων τα οποία ανευρίσκονται στα στρώματα και το 70-95% των ακάρεων που διαπιστώνονται στα χαλιά και τις μοκέτες, ανεξαρτήτως γεωγραφικής κατανομής.

Στην Ελλάδα τα κυρίαρχα είδη είναι το Dermatophagoides pteronyssinus (ηπειρωτική Ελλάδα) και το Dermatophagoides farinae (νησιά). Υψηλά επίπεδα ακάρεων διαπιστώνονται το καλοκαίρι και στις αρχές του φθινοπώρου όταν η υγρασία κυμαίνεται σε υψηλά επίπεδα. Τα χαμηλότερα επίπεδα παρατηρούνται κατά τις περιόδους με τις υψηλότερες θερμοκρασίες και τη χαμηλότερη σχετική υγρασία.

Ποιοι παράγοντες καθορίζουν την παρουσία των ακάρεων της οικιακής σκόνης σ' ένα σπίτι;

Διαπιστώθηκε ότι, τα μόνιμα χαλιά και οι μοκέτες (από τοίχο σε τοίχο), φιλοξενούν σημαντικά μεγαλύτερο αριθμό ακάρεων σε σύγκριση με τα ξύλινα πατώματα ή τα πατώματα με πλακάκια. Σημαντικό επίσης ρόλο παίζει και το πέλος των χαλιών/ μοκετών με τα ακάρεα να δείχνουν ιδιαίτερη προτίμηση στα χαλιά με μεγάλο και χαλαρό πέλος. Ο αριθμός των ακάρεων δεν μειώνεται σημαντικά με το συχνό και συστηματικό σκούπισμα με ηλεκτρική σκούπα.

Άλλοι παράγοντες όπως η ηλικία του σπιτιού, η ηλικία του στρώματος, η ηλικία του χαλιού ή της μοκέτας και η παρουσία ή η απουσία κατοικίδιων ζώων δεν έχουν συσχετισθεί με υψηλότερα επίπεδα ακάρεων. Τα ακάρεα διατρέφονται με την πιτυρίδα του ανθρώπου (νεκρά κύτταρα της επιδερμίδας που πέφτουν καθημερινά από το σώμα μας), έχουν ανάγκη τη θερμότητα του ανθρωπίνου σώματος και επιζητούν την υγρασία επειδή το σώμα τους κατά 75-80% αποτελείται από νερό.

Έτσι τα στρώματα των κρεβατιών αποτελούν το ιδανικό μικροπεριβάλλον για την ανάπτυξή τους. Ο αριθμός των ακάρεων σε ένα στρώμα 5ετίας μπορεί να είναι από 5.000 έως 15.000 ακάρεα ανά τετραγωνικό εκατοστό στρώματος...!

Τα αλλεργιογόνα των ακάρεων προέρχονται κυρίως από τα περιττώματά τους τα οποία εισπνέονται από τους ευαισθητοποιημένους ασθενείς οι οποίοι στη συνέχεια εκδηλώνουν τα ανάλογα συμπτώματα.

Πρόληψη

Η τοποθέτηση ειδικών θηκών στα στρώματα, τα μαξιλάρια και τα παπλώματα σε συνδυασμό με τα ειδικά ακαρεοκτόνα μειώνει σημαντικά τα επίπεδα των ακάρεων στα κρεβάτια.

Το ειδικό προστατευτικό κάλυμμα ALCON απομονώνει πλήρως το στρώμα, μαξιλάρι ή πάπλωμα. Είναι κατασκευασμένο από ειδικό αντιαλλεργικό υλικό [πολυεστέρα, βαμβάκι και πολυουρεθάνη] που εμποδίζει πλήρως την έξοδο των ακάρεων της οικιακής σκόνης από το εσωτερικό του στρώματος και την είσοδο τροφών ή πιτυρίδας. Είναι αδιάβροχο αλλά διαπερατό στους υδρατμούς και επιτρέπει στην υγρασία του σώματος να εισέλθει στο στρώμα, εξασφαλίζοντας έτσι άνεση ύπνου.Πλένεται στο πλυντήριο στους 40 βαθμούς Κελσίου.

Η διατήρηση των καταλλήλων συνθηκών θερμοκρασίας και υγρασίας παίζει επίσης σημαντικό ρόλο για τον πολλαπλασιασμό των ακάρεων. Σε γενικές γραμμές, το υπνοδωμάτιο πρέπει να μοιάζει με «δωμάτιο νοσοκομείου», χωρίς περιττά πράγματα, καλά τακτοποιημένο, χωρίς χαλιά και μοκέτες, με όλα τα ρούχα μέσα σε ντουλάπες.

 

Η γύρη ως αλλεργιογόνο

Οι γύρεις είναι από τα πρώτα αλλεργιογόνα που διαπιστώθηκε ότι προκαλούν σημαντική νοσηρότητα σε αλλεργικά άτομα. Η γνώση των πιο συνηθισμένων ανεμοφίλων φυτών (δηλαδή εκείνων που πολλαπλασιάζονται με τη βοήθεια του ανέμου) επιτρέπει στον αλλεργιολόγο να εκτιμήσει την τοπική κατανομή τους και τις περιόδους ανθοφορίας τους ώστε να χορηγήσει την κατάλληλη προφυλακτική ή συμπτωματική αγωγή.

Ως γνωστόν οι γύρεις παίζουν σημαντικό ρόλο στην αναπαραγωγή του συνόλου σχεδόν των φυτών αν και μόνον το 10% των συγχρόνων ειδών είναι ανεμόφιλα και μπορεί να θεωρηθούν ως πηγές αεροαλλεργιογόνων.

Ένα φυτό για να είναι σημαντικό από αλλεργιολογικής πλευράς θα πρέπει να είναι ανεμόφιλο, να έχει μικρής διαμέτρου και ελαφριά γύρη, να παράγει γύρεις σε μεγάλες ποσότητες, να ανθίζει για σημαντικό χρονικό διάστημα και φυσικά, να υπάρχει σε αφθονία στο περιβάλλον. Παράδειγμα τέτοιου φυτού είναι η ελξίνη η φαρμακευτική ή παριετάρια ή περδικάκι (Parietaria spp.- αριστερή εικόνα).

Σε πολλές χώρες του κόσμου, και στην Ελλάδα εκδίδονται «δελτία γύρεων» τα οποία πληροφορούν τους αλλεργικούς ασθενείς σχετικά με την τρέχουσα ανθοφορία των φυτών με αλλεργιολογική σημασία.

Τα φυτά με σημασία για τους αλλεργικούς ασθενείς είναι τα αγρωστώδη (φυτά του αγρού), τα ζιζάνια (παράσιτα), το γκαζόν, τα δημητριακά, τα λουλούδια του αγρού και σημαντικός αριθμός δένδρων (π.χ. πεύκο, ελιά, κυπαρίσσι, λεύκα, πλάτανος κα.). Σημειώνεται ότι η ευαισθητοποίηση στην ελιά αφορά τις γύρεις του φυτού και όχι τα προϊόντα του (πχ. λάδι, ελιές, cereals).

Αλλεργιογόνα κατοικίδιων ζώων

Υπολογίζεται ότι στις Ηνωμένες Πολιτείες υπάρχουν περί τα 100.000.000 κατοικίδια ζώα, κυρίως σκύλοι και γάτες. Πρόσφατη μελέτη στη Σουηδία αποκάλυψε ότι το 50% του συνόλου των παιδιών είχαν κάποιο είδος κατοικίδιου ζώου στο σπίτι τους.

Επίσης σε πολλές μελέτες αναφέρεται ότι το ποσοστό ευαισθητοποιήσεως στα αλλεργιογόνα των κατοικίδιων ζώων πλησιάζει το 30%. Φυσικά, ένα ποσοστό από τα άτομα αυτά εμφανίζει παράλληλα και κλινική συμπτωματολογία. Στη Σουηδία διαπιστώθηκε ότι το 57% των παιδιών που έπασχαν από άσθμα ήταν αλλεργικό σε ένα τουλάχιστον είδος ζώου. 

Στα ευαισθητοποιημένα παιδιά η αλλεργία στη γάτα είναι συχνότερη εκείνης του σκύλου, ίσως γιατί τα παιδιά είναι πιο δεμένα με τις γάτες, οι γάτες κυκλοφορούν ευκολότερα στα υπνοδωμάτια και τα αλλεργιογόνα της γάτας  ίσως εμφανίζουν μεγαλύτερη αλλεργιογονικότητα σε σύγκριση με εκείνα του σκύλου. Πέραν όμως των κατοικίδιων ζώων υπάρχει και η ευαισθητοποίηση σε ζώα τα οποία κυρίως απαντώνται σε ερευνητικά εργαστήρια και κτηνοτροφικές μονάδες. Έτσι, ποσοστό 11-30% των ατόμων που εκτίθενται σε πειραματόζωα εκδηλώνει κλινική συμπτωματολογία. Στα ζώα αυτά συμπεριλαμβάνονται τα ποντίκια, οι αρουραίοι, τα ινδικά χοιρίδια και τα κουνέλια.

Τα αλλεργιογόνα της γάτας έχουν μελετηθεί εκτενώς από σειρά ετών. Έτσι έχει διαπιστωθεί ότι ο σίελος της γάτας είναι εκείνος που περιέχει όλα τα κύρια αλλεργιογόνα (Fel d 1 - αριστερή εικόνα), τα οποία στη συνέχεια επαλείφονται στην επιφάνεια του τριχώματος της γάτας, λόγω της συνήθειας του ζώου για συχνό καθάρισμα της γούνας του. Όταν ο σίελος στεγνώνει στην επιφάνεια του τριχώματος του ζώου, σχηματίζεται μια ιδιαίτερα λεπτή σκόνη η οποία εν συνεχεία διασπείρεται στην ατμόσφαιρα.

Έχει αναφερθεί ότι όταν η γάτα 'γουργουρίζει' οι κραδασμοί που προκαλούνται διαχέουν τα αλλεργιογόνα στον γύρω χώρο. Τα αλλεργιογόνα της γάτας έχουν δύο ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Είναι εξαιρετικά ελαφρά και παραμένουν εν αιωρήσει για ώρες ή και περισσότερο. Έτσι, όταν η γάτα παραμένει συνεχώς μέσα στο σπίτι, τα επίπεδα των αλλεργιογόνων της είναι εξαιρετικά αυξημένα. Εκτιμάται ότι όταν η γάτα εισέρχεται σε ένα δωμάτιο, εντός 2 λεπτών τα επίπεδα των αλλεργιογόνων της είναι τέτοια που να επιτρέπουν την πρόκληση συμπτωμάτων από το αναπνευστικό σύστημα.

Πέραν αυτών, τα αλλεργιογόνα της γάτας συνδέονται με ηλεκτροστατικές δυνάμεις με τις επιφάνειες των τοίχων και του ταβανιού, με αποτέλεσμα να παραμένουν στην ατμόσφαιρα ακόμη και πολλούς μήνες μετά την απομάκρυνση του ζώου από το σπίτι. Αλλεργιογόνα γάτας έχουν μετρηθεί ακόμη και στον διαστημικό σταθμό 'MIR'.

Τα αλλεργιογόνα του σκύλου εντοπίζονται κατά κύριο λόγο στον ορό αλλά και στον σίελο και τα ούρα του ζώου. Σε αρκετές μελέτες τονίσθηκε η σημαντικότητα των αλλεργιογόνων αναλόγως του είδους του σκύλου, σε μια προσπάθεια να ερμηνευθεί η παρατήρηση των ασθενών ότι αντιδρούν με ορισμένα είδη σκύλων και όχι με άλλα.

Όμως παρά τις μελέτες που έγιναν με τη βοήθεια της σύγχρονης τεχνολογίας δεν πιστοποιήθηκαν αλλεργιογόνα ειδικά για συγκεκριμένη ράτσα. Στην κλινική πράξη όμως, ορισμένα άτομα εμφανίζουν συμπτώματα όταν έρχονται σε επαφή με συγκεκριμένη ράτσα σκύλου. Τέλος, έχει σαφώς επιδειχθεί η παρουσία κοινών αλλεργιογόνων στον ορό της γάτας και του σκύλου (διασταυρούμενη αντιδραστικότητα).

Τα κλινικώς σημαντικά αλλεργιογόνα τρωκτικών, όπως του αρουραίου προέρχονται κατά κύριο λόγο από τα ούρα, τον σίελο και (δευτερευόντως) την πιτυρίδα του ζώου. Έχουν αναγνωρισθεί δύο κύρια αλλεργιογόνα: το Ag13 και το Ag4. To πρώτο εξ αυτών προέρχεται σχεδόν αποκλειστικά από άρρενα ζώα. Υψηλά επίπεδα αλλεργιογόνων αρουραίων ανιχνεύονται στους χώρους διαμονής των ζώων, κυρίως δε σε περιττώματα και σε δείγματα σκόνης. 

Έχουν επίσης αναγνωρισθεί δύο κύρια αλλεργιογόνα ποντικών (ΜΑ1 ή Ag1 και Ag 3). Εξ αυτών το Ag1 συντίθεται κατά κύριο λόγο στο ήπαρ και απεκκρίνεται σε μεγάλες ποσότητες στα ούρα των ποντικών. Το αλλεργιογόνο Ag3 ανιχνεύεται κυρίως στην επιδερμίδα του ζώου, ενώ αμφότερα τα αλλεργιογόνα είναι ελάχιστα ανιχνεύσιμα στον σίελο των ζώων.

Τα αλλεργιογόνα των ινδικών χοιριδίων ανευρίσκονται κυρίως στην πιτυρίδα των ζώων και στα ούρα τους, ενώ σε μικρότερες ποσότητες και στον σίελό τους. Στους χώρους διαβιώσεως των χοιριδίων, οι συγκεντρώσεις των αλλεργιογόνων τους στον αέρα είναι ιδιαίτερα μεγάλες και τα κυκλοφορούντα αλλεργιογόνα σωματίδια είναι διαμέτρου 0.8-5 μm (άρα ευκόλως εισπνεόμενα).

Μύκητες: Ο ρόλος τους στις αλλεργικές παθήσεις

Οι μύκητες είναι φυτικοί οργανισμοί οι οποίοι έχουν εύκαμπτα κυτταρικά τοιχώματα και έχουν ανάγκη υδατανθράκων εξωτερικής προελεύσεως για τη διατροφή τους (αυτό σημαίνει ότι στερούνται χλωροφίλης). Μπορεί να είναι μονοκύτταροι (όπως οι ζύμες) ή πολυκύτταροι (συνήθως). Η δομική μονάδα των πολυκυττάρων μυκήτων είναι η υφή (νηματοειδής αλυσίδα κυττάρων). Αθροίσματα υφών αποτελούν τα μυκήλια. Οι περισσότεροι μύκητες παράγουν και ασεξουαλικά και σεξουαλικά σπόρια τα οποία είναι συνήθως κατάλληλα για αερομεταφορά.

Οι μύκητες παίζουν σημαντικό ρόλο στο παγκόσμιο οικοσύστημα. Ως σαπρόφυτα, οι μύκητες ευθύνονται για μεγάλο ποσοστό της αεροβίου σήψης. Για παράδειγμα, ο Aspergillus fumigatus, είναι βασικός συντελεστής για τη μετατροπή του φυτικού υλικού σε έδαφος. Επίσης δεν πρέπει να ξεχνούμε και τη συμμετοχή των μυκήτων στην παρασκευή φαρμάκων (π.χ. πενικιλίνες) και χημικών ουσιών (π.χ. κιτρικόν οξύ) ή την επεξεργασία αποθηκευμένων τροφίμων (π.χ. μπύρας, τυριού, κρασιού). Πέραν όμως των ευεργετικών και εμπορικών πλεονεκτημάτων των μυκήτων δεν πρέπει να παραγνωρίζεται το γεγονός ότι έχουν συχνά ενοχοποιηθεί για την πρόκληση παθήσεων σε ανθρώπους (π.χ. δερματόφυτα, Aspergillus) και ζώα. Αρκετοί μύκητες παράγουν προϊόντα τα οποία συχνά είναι τοξικά. Εκτιμάται ότι κάθε μύκητας στον οποίο εκτίθεται ο άνθρωπος μπορεί να προκαλέσει ευαισθητοποίηση και στη συνέχεια νόσο.

Οι μύκητες με ιδιαίτερη σημασία ως προς την πρόκληση αλλεργικών παθήσεως είναι οι ακόλουθοι:

Alternaria alternata: Απαντάται σ' όλο τον κόσμο κυρίως στα φυτά, το έδαφος, τις αποθήκες καλαμποκιού, τα σάπια ξύλα, τις φωλιές των πουλιών και στα ρούχα. Οι μαύρες κηλίδες στις ντομάτες μπορεί να οφείλονται στην παρουσία του μύκητα ενώ συχνά ανευρίσκεται και στα πλαίσια των παραθύρων. Εμφανίζεται όταν ο καιρός είναι ζεστός και η θερμοκρασία άνω των 30^o C.

Cladosporium herbarum: Είναι ο συχνότερος μύκητας στην ατμόσφαιρα, με παγκόσμια κατανομή. Εμφανίζεται κυρίως από τον Ιούλιο έως τον Οκτώβριο όταν η μέση θερμοκρασία είναι 18-28^o C στα σάπια φύλλα και φυτά, στο χώμα, στα δημητριακά, τα αγγούρια, τις ντομάτες, τα ροδάκινα κά. Συχνά ανευρίσκεται στα ακάθαρτα ψυγεία, στα υγρά πλαίσια των παραθύρων, σε κακώς αεριζόμενα σπίτια με υγρασία αλλά και σε κρέμες προσώπου, χρώματα και υφάσματα.

Aspergillus fumigatus: Μύκητας με παγκόσμια κατανομή που αναπτύσσεται σε θερμοκρασίες 12-57^o C με μεγάλη υγρασία, κυρίως στο εσωτερικό των κατοικιών. Ανευρίσκεται στα σκουπίδια, τα πεύκα, τα φυτά του καφέ, στα κρεμμύδια, το ρύζι, τα δημητριακά, τις φράουλες (ρίζες), τα περιττώματα των πουλιών, στις αποθήκες πατατών, στα λιπάσματα κά.

Penicillium notatum: Είναι μύκητας που παράγει πενικιλλίνη και έχει παγκόσμια κατανομή. Ανευρίσκεται στο έδαφος, στα δάση και τα λειβάδια περιοχών με εύκρατο κλίμα. Είναι διαδεδομένος στα αμπέλια και τις φυτείες εσπεριδοειδών αλλά και στα λάχανα, τις πευκοβελόνες, τις αποθήκες δημητριακών, τον υγραμένο σανό, τις φωλιές των πουλιών, τα σταφύλια, τους ξηρούς καρπούς, τα αποξηραμένα φρούτα και τους φρουτοχυμούς. Επίσης στη μούχλα του ψωμιού ή των φρούτων, ενώ δεν είναι σπάνια η παρουσία του στα κελλάρια που φυλάσσονται κρασιά. Οι μέγιστες συγκεντρώσεις του μύκητα παρατηρούνται τον χειμώνα και την άνοιξη.

Trichophyton: Είναι μύκητας που προκαλεί (μεταξύ άλλων) τους «πόδες των αθλητών» (athletes’ feet), μορφή δερματοπάθειας ανάμεσα στα δάχτυλα των ποδιών ατόμων που αθλούνται συστηματικά, στρατιωτικού προσωπικού κά. Ορισμένες φορές η ευαισθητοποίηση στον εν λόγω μύκητα προκαλεί κατάσταση που έχει χαρακτηριστεί ως «άσθμα από Trichophyton» (Trychophyton asthma).

Δηλητήρια Υμενόπτερων

Οι ουσίες που ενοχοποιούνται για την πρόκληση των αλλεργικών αντιδράσεων ύστερα από νυγμό Υμενοπτέρων περιέχονται στο δηλητήριο των εντόμων. Στα περισσότερα Υμενόπτερα το δηλητήριο αποτελείται από αμίνες, πεπτίδια και ένζυμα, που είναι και τα κύρια αλλεργιογόνα.

Το δηλητήριο των μελισσών συλλέγεται με τη μέθοδο της ηλεκτρικής διεγέρσεως (electrostimulation method). Παρόμοια μεθοδολογία έχει χρησιμοποιηθεί και για τη συλλογή του δηλητηρίου των σφηκών χωρίς όμως να έχει καθιερωθεί σε εμπορικό επίπεδο γιατί αυξάνει υπέρμετρα την επιθετικότητα των εντόμων. Έτσι το δηλητήριό τους συλλέγεται από τους ειδικούς σάκους των εντόμων μετά βαθεία κατάψυξη των φωλεών.

Μειονέκτημα της μεθόδου αυτής είναι η παρουσία πρωτεϊνών του σάκκου στο εκχύλισμα και η "μόλυνση" του τελικού προϊόντος. Η παρουσία της ισταμίνης στο δηλητήριο της μέλισσας είναι γνωστή από το 1936. Παρά ταύτα μόλις το 1982 με ειδική μέθοδο προσδιορίστηκε ότι η περιεκτικότητα σε ισταμίνη είναι περίπου 1%. Στο δηλητήριο περιέχονται επίσης σε μικρότερες ποσότητες, αμινοξέα, νοραδρεναλίνη και ντοπαμίνη, πεπτίδια, φωσφολιπίδια και υδατάνθρακες. Όσον αφορά τα πεπτίδια, η μελιτίνη αποτελεί το 50% του συνόλου του δηλητηρίου.

Προσβάλλει το κεντρικό νευρικό σύστημα προκαλώντας γενικευμένους σπασμούς, δρα στην καρδιά και το κυκλοφορικό σύστημα προκαλώντας βραδυκαρδία, επαγωγικές διαταραχές και αρρυθμίες ενώ συμμετέχει και στις εκδηλώσεις από το γαστρεντερικό σύστημα. Το πεπτίδιο απαμίνη που αποτελεί το 2% του βάρους του δηλητηρίου δρά στους λείους μύες, τους νευρώνες, τα μυικά κύτταρα και τα ηπατικά κύτταρα, προκαλεί γενικευμένους σπασμούς ενώ προκαλεί και συμπτώματα από το γαστρεντερικό σύστημα.

Το ένζυμο φωσφολιπάση Α2 αποτελεί το 12-14% των συστατικών του δηλητηρίου και είναι ιδιαίτερα κυτταροτοξικ

ή. Οι βασικές δράσεις του δηλητηρίου της μέλισσας αποδίδονται στην παρουσία της μελιτίνης και της φωσφολιπάσης Α2. Τα εν λόγω συστατικά προκαλούν άμεση ή έμμεση βλάβη στα κύτταρα. Η φωσφολιπάση Α2 αποτελεί το σημαντικότερο αλλεργιογόνο του δηλητηρίου της μέλισσας.

Τα δηλητήρια των διαφόρων ειδών σφηκών εμφανίζουν σημαντικές ομοιότητες και κατά συνέπεια εξετάζονται από κοινού. Περιέχουν ισταμίνη σε υψηλότερες αναλογίες (4-6%), σεροτονίνη, ντοπαμίνη, νοραδρεναλίνη και αδρεναλίνη. Το δηλητήριο του "σκούρκου" περιέχει επίσης και ακετυλχολίνη. Οι περιεχόμενες κινίνες προκαλούν σύσπαση των λείων μυϊκών ινών, πτώση της αρτηριακής πιέσεως και αύξηση της.

Και στις σφήκες είναι σημαντική η παρουσία των φωσφολιπασών Α και Β και της υαλουρονιδάσης ενώ απαντώνται και άλλες πρωτεϊνες (πχ. το "αντιγόνο 5"). Το τοπικό οίδημα οφείλεται κατά κύριο λόγο στις αμίνες και τα πεπτίδια που αυξάνουν την διαπερατότητα των ιστών και απελευθερώνουν ισταμίνη από τα σιτευτικά κύτταρα (τα βασικά κύτταρα που εμπλέκονται στις αλλεργικές αντιδράσεις).

Για τις συστηματικές αντιδράσεις στα πολλαπλά τσιμπήματα ενοχοποιούνται κατά κύριο λόγο οι κινίνες με την αγγειοδιαστολή και την αυξημένη ιστική διαπερατότητα που επιφέρουν σε συνδυασμό με τη σύσπαση των λείων μυών, την πτώση της αρτηριακής πιέσεως και την απόφραξη των βρόγχων. Η αιμόλυση, αντίθετα, οφείλεται άμεσα στην επίδραση των πεπτιδίων και έμμεσα στα λυσοφωσφολιπίδια που απελευθερώνονται με τη μεσολάβηση της φωσφολιπάσης. Τα κύρια αλλεργιογόνα του δηλητηρίου των σφηκών, κοινά σε όλα τα είδη, είναι η φωσφολιπάση, η υαλουρονιδάση και το "αντιγόνο 5".

Αλλεργία στο φυσικό λάστιχο

Από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 παρατηρήθηκε μαζική αύξηση της χρήσεως λαστιχένιων γαντιών από το ιατρικό και το νοσηλευτικό προσωπικό λόγω της μεγάλης δημοσιότητας που έλαβε το ενδεχόμενο μόλυνσης δια του αίματος και των υγρών του σώματος από τον ιό HIV (AIDS).

Σε ετήσια βάση χρησιμοποιούνται στις ΗΠΑ περισσότερα από 15 δισεκατομμύρια λαστιχένια γάντια και περί τα 8 εκατομμύρια προφυλακτικά. Παρά τον παγκοσμίως αυξανόμενο αριθμό των αλλεργικών αντιδράσεων στο φυσικό λάστιχο (latex), στην Ελλάδα πολλοί κλινικοί ιατροί και το νοσηλευτικό προσωπικό αλλά και οι αλλεργικοί ασθενείς, δεν είναι ενήμεροι περί της νέας αυτής αλλεργίας την οποία κάποιος χαρακτήρισε ως "αλλεργία του 20ού αιώνα".

Τύποι αντιδράσεων και κλινικές εκδηλώσεις

Τα προϊόντα τα οποία περιέχουν φυσικό λάστιχο μπορεί να προκαλέσουν δύο διαφορετικούς τύπους αλλεργικών αντιδράσεων. Ο πρώτος (όψιμη υπερ-ευαισθησία τύπου IV), επιτελείται με τη μεσολάβηση ειδικών κυττάρων του αμυντικού συστήματος (Τ-κυττάρων, μακροφάγων) του οργανισμού.Στις κλινικές εκδηλώσεις περιλαμβάνονται η ερυθρότητα, το οίδημα, οι βλατίδες ή το έκζεμα που εκδηλώνονται 4 έως 48 ώρες ύστερα από την επαφή με το αλλεργιογόνο. Στην περίπτωση των συσκευών από λάστιχο, οι αντιδράσεις τύπου IV επάγονται από τα χημικά πρόσθετα τα οποία προστίθενται κατά τη χημική επεξεργασία του λάστιχου. Οι αντιδράσεις τύπου IV πρέπει να διακριθούν από τις ερεθιστικές αντιδράσεις, με τις οποίες στενά προσομοιάζουν.Οι τελευταίες αντιπροσωπεύουν στην πραγματικότητα βλάβη των κυττάρων του δέρματος η οποία δεν επέρχεται με τη μεσολάβηση του ανοσιακού συστήματος. Τυπικό παράδειγμα αντιδράσεως τύπου IV αποτελεί η αντίδραση που προκαλεί η επαφή με τον δηλητηριώδη κισσό (poison ivy).

Αντίθετα, η άμεση υπερευαισθησία τύπου Ι είναι διαφορετικής αιτιολογίας. Η εν λόγω αντίδραση διαμεσολαβείται από την ανοσοσφαιρίνη Ε (IgE) προκαλούμενη από πρωτεΐνες που περιέχονται στο φυσικό λάστιχο. Οι αντιδράσεις ύστερα από νυγμό Υμενοπτέρου (σφήκας ή μέλισσας) αποτελούν κλασικό παράδειγμα αντιδράσεων τύπου Ι (αντίδραση αντιγόνου-αντισώματος).

Τα συμπτώματα και τα σημεία των αντιδράσεων αυτών αρχίζουν συνήθως μέσα σε λίγα λεπτά από της εκθέσεως στο αλλεργιογόνο αναλόγως της ευπάθειας του ατόμου στο συγκεκριμένο αντιγόνο και των συνθηκών της εκθέσεως.Στα δερματικά συμπτώματα περιλαμβάνονται η εντοπισμένη ή γενικευμένη κνίδωση, η δερματίτιδα, το μη ειδικό αίσθημα καψίματος και ο κνησμός. Σε μια σειρά ασθενών όλοι εκδήλωσαν κνίδωση (100%), 51% ρινίτιδα, 44% επιπεφυκίτιδα, 31% δύσπνοια και 24% συστηματική αναφυλαξία.Η συμμετοχή του γαστρεντερικού, του κυκλοφορικού και του αναπνευστικού συστήματος υποδηλώνεται από την εκδήλωση ναυτίας, εμετού, κοιλιακών κραμπών, αγγειοοιδήματος, επιπεφυκίτιδας, ρινίτιδας και βρογχικού άσθματος, υποτάσεως, ταχυκαρδίας και αναφυλαξίας. Μέχρι το Σεπτέμβριο του 1992, περισσότερες από 1100 αλλεργικές και αναφυλακτικές αντιδράσεις και 15 θάνατοι που αποδόθηκαν στο λάστιχο, είχαν αναφερθεί στην Υπηρεσία Food and Drug Administration (FDA) των Ηνωμένων Πολιτειών.

Δερματικά Συμπτώματα

Προέλευση αλλεργιογόνων λαστίχου: Το φυσικό λάστιχο είναι ο γαλακτώδης οπός ο οποίος συλλέγεται από το δένδρο Hevea brasiliensis (αριστερά). Το πρόδρομο μόριο του λαστίχου (cis 1,4 polyisoprene), συντίθεται εντός του κυτοπλάσματος των γαλακτοφόρων κυττάρων μαζί με αμινοξέα, λιπίδια, φωσφολιπίδια, υδατάνθρακες και πρωτεΐνες. Οι τελευταίες είναι τα αντιγόνα τα οποία ευθύνονται για τις άμεσες αντιδράσεις τύπου Ι.

Το φρέσκο φυσικό λάστιχο περιέχει περίπου 30-50 mg/g πρωτεΐνες. Ορισμένες πρωτεΐνες είναι υδατοδιαλυτές αλλά οι περισσότερες είναι αδιάλυτες και συνδεδεμένες με το πολυισοπρένιο. Αμμωνία, θειουράμες ή ενώσεις θείου προστίθενται για να αποφευχθεί η πήξη του οπού ή για τον διαχωρισμό του σε υγρή και στερεά φάση. Η φυγοκέντρηση συμπυκνώνει το νωπό λάστιχο περίπου κατά 60% αφαιρούμενης της υδατικής φάσεως. Έτσι, το πρωτεϊνικό περιεχόμενο μειώνεται σε 16-20 mg/g. Στη συνέχεια προστίθενται διάφορες χημικές ουσίες αναλόγως των επιθυμητών φυσικών χαρακτηριστικών του τελικού προϊόντος.

Παράγοντες κινδύνου

Οι αντιδράσεις στα προϊόντα επεξεργασίας του λάστιχου αποτελούν τους συνηθέστερους επαγγελματικούς κινδύνους για τα άτομα που εργάζονται στη γραμμή παραγωγής προϊόντων λάστιχου. Οι αλλεργίες τύπου Ι δεν αφορούν μόνον συγκεκριμένα επαγγέλματα αλλά και συγκεκριμένες ιατρικές καταστάσεις. Και στις δύο περιπτώσεις η επαφή με τα λαστιχένια γάντια παίζει πρωτεύοντα ρόλο για την ευαισθητοποίηση του ατόμου.

Έτσι, ποσοστό 13-29% των οδοντιάτρων και 6-7% του προσωπικού των χειρουργείων αναφέρουν αντιδράσεις συμβατές με υπερευαισθησία στο λάστιχο. Οι γυναίκες εκδηλώνουν πιο συχνά αντιδράσεις σε σύγκριση με τους άνδρες, γεγονός που ίσως αντανακλά τον μεγαλύτερο αριθμό γυναικών στον νοσηλευτικό τομέα. Τα άτομα με θετικό ατοπικό ιστορικό κυρίως δε εκείνα με έκζεμα, έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να ευαισθητοποιηθούν στο λάστιχο. Οι ασθενείς με προβλήματα υγείας τα οποία απαιτούν συχνές χειρουργικές επεμβάσεις ή χρόνια έκθεση σε συσκευές από λάστιχο κινδυνεύουν να εμφανίσουν αντιδράσεις τύπου Ι.

Η ομάδα με τον υψηλότερο κίνδυνο είναι τα παιδιά με δισχιδή ράχη. Εδώ η συχνότητα των αλλεργιών στο λάστιχο κυμαίνεται από 18 έως 60%. Κινδυνεύουν επίσης οι ασθενείς με συγγενείς ανωμαλίες του ουροποιητικού συστήματος, με κάκωση του νωτιαίου μυελού και εγκεφαλική παράλυση.

Σε μια περίπτωση αντιδράσεως κατά τη διάρκεια βαριούχου υποκλυσμού, η ασθενής κατέληξε ενώ έχει περιγραφεί σε γυναίκα, περίπτωση αναφυλακτικής αντιδράσεως απειλητικής για τη ζωή της η οποία αποδόθηκε σε ανδρικό προφυλακτικό. Σε μελέτες που έγιναν σε εργαζόμενους σε νοσοκομεία στη Φινλανδία, το ποσοστό ευαισθητοποιήσεως των χειρουργών ήταν 7.4% και των νοσηλευτών χειρουργείου 5.6% ενώ σε πρόσφατη μελέτη που έγινε σε νοσηλεύτριες στη Μασσαλία το ποσοστό αλλεργίας στο λάστιχο ήταν 10.7%.

Διάγνωση

Και για τους δύο τύπους αλλεργικών αντιδράσεων το πλέον σημαντικό διαγνωστικό μέσο είναι το λεπτομερές ιστορικό. Η κλινική εικόνα του κατά περιοχές ή διάχυτου εκζέματος στη ραχιαία επιφάνεια των χειρών και των δακτύλων το οποίο σταματά απότομα στον καρπό αποτελεί τη κλασική εικόνα της δερματίτιδας που οφείλεται σε λαστιχένια γάντια. Όμως, τα χέρια συχνά μεταφέρουν το αλλεργιογόνα και σε άλλες περιοχές του σώματος, ιδίως δε στο πρόσωπο.

Επειδή το λάστιχο περιέχεται σε περισσότερα από 20.000 είδη, ο εντοπισμός του μπορεί να είναι εξαιρετικά δυσχερής. Το προσεκτικό ιστορικό αποκτά ιδιαίτερη σημασία επειδή οι αντιδράσεις υπερευαισθησίας τύπου Ι εμπεριέχουν τον κίνδυνο εκδηλώσεως αναφυλαξίας. Έτσι, αναπνευστικά συμπτώματα τα οποία σχετίζονται με έκθεση σε οδοντικές κόμμεις, προφυλακτικά, διαφράγματα ή μπαλόνια πρέπει να εγείρουν υποψίες αλλεργίας τύπου Ι. Η πιθανότητα προκλήσεως αντιδράσεων τύπου IV ελέγχεται με τη βοήθεια δερμοεπιδερμικών δοκιμασιών (patch tests) με τις συνήθεις χημικές ουσίες που χρησιμοποιούνται κατά την επεξεργασία του λάστιχου (επιταχυντές και αντιοξειδωτικά).

Δερμοεπιδερμική δοκιμασία

Οι δοκιμασίες αυτές μπορεί να γίνουν και με μικρά τεμάχια των προϊόντων που υποτίθεται ότι προκαλούν μια αντίδραση. Οι θειουράμες και οι καρβαμάτες μπορεί να εμφανίσουν διασταυρούμενη αντιδραστικότητα. Η πλέον συντηρητική προσέγγιση στη διάγνωση της αλλεργίας τύπου Ι είναι μέσω της μεθόδου RAST με την οποία διαπιστώνεται η ύπαρξη IgE αντισωμάτων ειδικών για το λάστιχο. Η ειδικότητα της RAST είναι 100% αλλά δυστυχώς η ευαισθησία της κυμαίνεται από 40 έως 70%, γεγονός που περιορίζει τη κλινική της χρησιμότητα.

Η πιο εύκολη αλλά και η πιο ευαίσθητη in vivo μέθοδος είναι η αλλεργική δερματική δοκιμασία δια νυγμού (skin prick test). Επειδή πρόκειται ουσιαστικά για μια δοκιμασία προκλήσεως, πρέπει να γίνεται με προσοχή από έμπειρο Αλλεργιολόγο και να υπάρχουν τα κατάλληλα μέσα επείγουσας αντιμετωπίσεως μιας αναφυλακτικής καταστάσεως. Ήδη έχουν αναφερθεί στη διεθνή βιβλιογραφία δύο περιπτώσεις εκδηλώσεως συστηματικών αναφυλακτικών αντιδράσεων. Πέραν της δερματικής δοκιμασίας με εμπορικά εκχυλίσματα, σε ορισμένες περιπτώσεις παρασκευάζονται εκχυλίσματα από συγκεκριμένες παρτίδες / μάρκες γαντιών με τα οποία γίνονται τα αλλεργικά tests. Σε ειδικές περιπτώσεις εφαρμόζεται και η δοκιμασία χρήσεως (use test) βάσει ειδικού πρωτοκόλλου.

Δερματική δοκιμασία δια νυγμού

Τέλος, πρέπει να αποσαφηνισθεί η συμμετοχή και άλλων πηγών αλλεργιογόνων στον χώρο εργασίας ή κατοικίας του ασθενούς ενώ πρέπει να αποκλεισθεί η τροφική αλλεργία με το σκεπτικό της διασταυρούμενης αντιδραστικότητας ορισμένων φρούτων και άλλων καρπών (μπανάνα, αβοκάντο, κάστανο, κεράσι, ακτινίδιο, ροδάκινο, σταφύλι, ανανάς, passion fruit, πατάτα) με τις πρωτεΐνες του φυσικού λάστιχου.

Ορισμένες φορές, λανθασμένα, ενοχοποιείται η κόνις καλαμποκαλεύρου που υπάρχει στα χειρουργικά γάντια (πούδρα) και η οποία παίζει το ρόλο του "λιπαντικού" για την πρόκληση των αλλεργικών αντιδράσεων. Το καλαμποκάλευρο σπανίως προκαλεί ευαισθητοποίηση από μόνο του. Όμως, μπορεί να απορροφήσει τα αλλεργιογόνα του λάστιχου με αποτέλεσμα όταν ανοίγονται οι συσκευασίες των γαντιών τα εν λόγω σωματίδια να καθίστανται αερομεταφερόμενα και να "μολύνουν" έτσι μεγάλες εκτάσεις στο περιβάλλον εργασίας.

Σε πρόσφατη μελέτη διαπιστώθηκε ότι η συγκέντρωση των αλλεργιογόνων του λάστιχου στον αέρα σε περιοχές του νοσοκομείου στις οποίες γίνεται τακτική χρήση γαντιών, κυμαίνεται από 13 έως 121 ng/m3 ενώ στις υπόλοιπες περιοχές από 0.3 έως 1.8 ng/m3, ανεξαρτήτως της ροής ανανεώσεως του αέρος.

Κατά συνέπεια, δεν είναι τυχαίο το γεγονός της εκδηλώσεως συμπτωμάτων από το ευαισθητοποιημένο προσωπικό των χειρουργείων στον χώρο εργασίας των. Τέλος, ορισμένες ανεξήγητες αναφυλακτικές αντιδράσεις σε ασθενείς με αλλεργία στο λάστιχο, μπορεί να οφείλονται στα λαστιχένια πώματα των φιαλιδίων των φαρμάκων ή στα λαστιχένια μέρη των συσκευών παρεντερικής εγχύσεως.

Τύποι αντιδράσεων και κλινικές εκδηλώσεις

Τα προϊόντα τα οποία περιέχουν φυσικό λάστιχο μπορεί να προκαλέσουν δύο διαφορετικούς τύπους αλλεργικών αντιδράσεων.

Ο πρώτος (όψιμη υπερ-ευαισθησία τύπου IV), επιτελείται με τη μεσολάβηση ειδικών κυττάρων του αμυντικού συστήματος (Τ-κυττάρων, μακροφάγων) του οργανισμού. Στις κλινικές εκδηλώσεις περιλαμβάνονται η ερυθρότητα, το οίδημα, οι βλατίδες ή το έκζεμα που εκδηλώνονται 4 έως 48 ώρες ύστερα από την επαφή με το αλλεργιογόνο.

Στην περίπτωση των συσκευών από λάστιχο, οι αντιδράσεις τύπου IV επάγονται από τα χημικά πρόσθετα τα οποία προστίθενται κατά τη χημική επεξεργασία του λάστιχου. Οι αντιδράσεις τύπου IV πρέπει να διακριθούν από τις ερεθιστικές αντιδράσεις, με τις οποίες στενά προσομοιάζουν. Οι τελευταίες αντιπροσωπεύουν στην πραγματικότητα βλάβη των κυττάρων του δέρματος η οποία δεν επέρχεται με τη μεσολάβηση του ανοσιακού συστήματος. Τυπικό παράδειγμα αντιδράσεως τύπου IV αποτελεί η αντίδραση που προκαλεί η επαφή με τον δηλητηριώδη κισσό (poison ivy). Αντίθετα, η άμεση υπερευαισθησία τύπου Ι είναι διαφορετικής αιτιολογίας. Η εν λόγω αντίδραση διαμεσολαβείται από την ανοσοσφαιρίνη Ε (IgE) προκαλούμενη από πρωτεΐνες που περιέχονται στο φυσικό λάστιχο. Οι αντιδράσεις ύστερα από νυγμό Υμενοπτέρου (σφήκας ή μέλισσας) αποτελούν κλασικό παράδειγμα αντιδράσεων τύπου Ι (αντίδραση αντιγόνου-αντισώματος). Τα συμπτώματα και τα σημεία των αντιδράσεων αυτών αρχίζουν συνήθως μέσα σε λίγα λεπτά από της εκθέσεως στο αλλεργιογόνο αναλόγως της ευπάθειας του ατόμου στο συγκεκριμένο αντιγόνο και των συνθηκών της εκθέσεως.

Στα δερματικά συμπτώματα περιλαμβάνονται η εντοπισμένη ή γενικευμένη κνίδωση, η δερματίτιδα, το μη ειδικό αίσθημα καψίματος και ο κνησμός. Σε μια σειρά ασθενών όλοι εκδήλωσαν κνίδωση (100%), 51% ρινίτιδα, 44% επιπεφυκίτιδα, 31% δύσπνοια και 24% συστηματική αναφυλαξία. Η συμμετοχή του γαστρεντερικού, του κυκλοφορικού και του αναπνευστικού συστήματος υποδηλώνεται από την εκδήλωση ναυτίας, εμέτου, κοιλιακών κραμπών, αγγειοοιδήματος, επιπεφυκίτιδας, ρινίτιδας και βρογχικού άσθματος, υποτάσεως, ταχυκαρδίας και αναφυλαξίας. Μέχρι το Σεπτέμβριο του 1992, περισσότερες από 1100 αλλεργικές και αναφυλακτικές αντιδράσεις και 15 θάνατοι που αποδόθηκαν στο λάστιχο, είχαν αναφερθεί στην Υπηρεσία Food and Drug Administration (FDA) των Ηνωμένων Πολιτειών.

Πηγές λάστιχου σε ιατρικά & καταναλωτικά προϊόντα

• κολλητικές ταινίες,
• αφροί καθαρισμού,
• χαλιά και μοκέτες,
• μπαλόνια και μπάλες,
• προφυλακτικά,
• παιγνίδια,
• γομολάστιχες,
• αθλητικά είδη και ρουχισμός,
• ιατρικός εξοπλισμός (χειρουργικά και εξεταστικά γάντια, σωλήνες και καθετήρες, μάσκες προσώπου, εξοπλισμός χορηγήσεως αναισθησίας, αιμοστατικές ταινίες, ελαστικοί επίδεσμοι),
• γάντια νοικοκυρών και ηλεκτρολόγων,
• υποδήματα,
• γραμματόσημα,
• πιπίλες,
• εξοπλισμός καταδύσεων και ιστιοπλοϊας,
• θερμοφόρες,
• κουρτίνες μπάνιου,
• αεροστρώματα,
• οδοντιατρικά υλικά κά.

Θεραπευτική αντιμετώπιση

Όπως και για κάθε αλλεργιογόνο, η καλύτερη θεραπεία είναι η πλήρης αποφυγή του αλλεργιογόνου σε συνδυασμό με την ενημέρωση του ασθενούς περί των πιθανών πηγών εκθέσεως στο λάστιχο. Όταν η χρήση λαστιχένιων γαντιών είναι επιβεβλημένη πρέπει να χρησιμοποιούνται προϊόντα στα οποία το λάστιχο δεν έρχεται σε άμεση επαφή με το δέρμα- εξωτερικά λάστιχο, εσωτερικά πολυουρεθάνη) ή προϊόντα χωρίς λάστιχο (πχ. βινύλιο - Neotech).

Στο εμπόριο υπάρχουν επίσης ουροκαθετήρες, καθετήρες υποκλυσμού και ενδοτραχειακοί σωλήνες χωρίς λάστιχο. Δυστυχώς στην Ελλάδα δεν κυκλοφορούν ακόμη προφυλακτικά χωρίς φυσικό λάστιχο. Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να τα παραγγείλουν από το εξωτερικό μέσω του διαδικτύου (πχ. Google: non latex condoms). Κρίνεται σκόπιμο το ευαισθητοποιημένο άτομο να έχει πάντοτε μαζί του τις ειδικές συσκευές αυτομάτου εγχύσεως αδρεναλίνης, για περίπτωση τυχαίας εκθέσεώς του σε λάστιχο και να διατηρεί ένα επιπλέον ζεύγος γαντιών χωρίς λάστιχο.

Πέραν αυτών, έχει προταθεί το τριπλό πλύσιμο των γαντιών με το οποίο επιτυγχάνεται ελάττωση των περιεχομένων αλλεργιογόνων κατά αρκετές χιλιάδες φορές, με παράλληλη αποστείρωση σε ατμό προς ελάττωση των περιεχομένων πρωτεϊνών σε μη ανιχνεύσιμο επίπεδα και της αλλεργιογονικότητος, τουλάχιστον κατά 7 φορές. Για την πρόληψη ή την ελαχιστοποίηση των αντιδράσεων στους ασθενείς με αλλεργία στο λάστιχο έχει προταθεί η προ-θεραπεία με κορτικοστεροειδή, Η1 και Η2-αντιισταμινικά και εφεδρίνη. Όμως σε πολλές περιπτώσεις παρά τη προ-θεραπεία, εκδηλώθηκαν αντιδράσεις.

Είναι όμως τα προϊόντα από βινύλιο ή συνθετικό λάστιχο ασφαλή για το ιατρικό, οδοντιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό;

Από το Μάρτιο του 1991, FDA επέβαλε τη "δοκιμασία ύδατος" σε όλα τα εξεταστικά και χειρουργικά γάντια. Η δοκιμασία αυτή βασίζεται στη πλήρωση του γαντιού με 1000 mL ύδατος και τον έλεγχο για διαφυγή ύδατος απ' αυτά. Επί του παρόντος, τα όρια είναι 4% για τα εξεταστικά και 2.5% για τα χειρουργικά γάντια. Βάσει των υπαρχουσών μελετών, τα γάντια από βινύλιο είναι περισσότερο διαπερατά από το αίμα και το ύδωρ σε σύγκριση με τα λαστιχένια γάντια. Κατά συνέπεια, η αποφυγή των τρυπημάτων από βελόνες, ο σχολαστικός καθαρισμός και η αρίστη υγιεινή του δέρματος αποτελούν καθοριστικούς φραγμούς της μεταδόσεως των ιών.